Frìoslann, Frìoslannais agus Latha Twitter #Frysk

Provinsjehûs Fryslân / Provinciehuis Friesland (Tùs: Provincie Fryslân)

 

Pàrlamaid na Frìoslann – Co-fharpais Aithris (Tachartas Là Twitter na Frìoslannais)

Bidh mi nam aoigh aig co-fharpais aithris anns a’ Phàrlamaid an seo a-nochd. ‘S e tachartas a th’ ann a tha pàirt dhen phrògram airson Latha Twitter na Frìoslannais a-màireach – 17.04.14 far am bi duine air feadh Frìoslann a’ dol gu Twitter gus pàirt a gabhail ann an còmhradh nas motha ann am Frìoslannais. Tha iad a’ cleachdadh an taga-hais #Frysk sin a dhèanamh. Tha mi air a bhith ag ionnsachadh abairt no dhà ann am Frìoslannais, ach tha dùil agam cuideachd a bhith a’ toirt abairt no dhà sa Ghàidhlig thuca cuideachd! Bhiodh sin mìorbhaileach!

Tha an cànan seo beagan mar Albais agus ’s e prìomh chànan a bh’ ann an seo gus deireadh an 16mh linn (1598) nuair a thionndaidh cànan na stàit bho Fhrìoslannais gu Duitseach. Ach fiù ’s an-diugh, tha dualchas beairteach an seo a thaobh litreachas na Frìoslannais, agus tha e soilleir dhomh gu bheil na daoine an seo glè mhoiteil air an dualchas litreachas aca.

Abe Brouwer, bàrd is sgrìobhadair (18.09.1901 – 18.03.1985)

Abe Brouwer

Tha sgeulachd beag agam, air an cuspair seo, bhon tùras mu dheireadh a bha mi ann am Friesland. Bha mi ann son a’ chiad thuras an-uiridh, san t-Sultain, agus bha mi glè fhortanach a bhith a’ fuireach anns an aon àite-fuirich mar Marieke Brouwer à Franeker, ’s e nighean-mhic Abe Brouwer a th’ innte.

‘S e bàrd ainmeal a th’ ann an Abe agus chaidh film a dhèanamh air a’ chiad nobhail aige “De Gouden Swipe” (a‘ Chuip òir) a bha air foillseachadh ann an 1941.

‘S e co-là breith aige san t-Sultain agus bha Marieke a’ dol dhachaigh gus cèilidh a dhèanamh air a teaghleach ann am Franeker. Tha i a’ fuireach faisg air Amsterdam an-diugh. ‘S e tè snog a th’ innte agus tha sinn a’ cumail ann an touch.

Sgrìobh Abe nobhailean, bàrdachd agus rosg eile. Rinn e mòran airson a’ chànain. Tha piòs air Wikipedia cuideachd mu a dheidhinn.

Nobhail le Abe Brouwer

Bho nobhail le Abe Brouwer

Sgioba Latha Twitter #Frysk

Tha mi a’ creidsinn gum bi Diardaoin an darna no treas Là Twitter ann am Frìoslann. Bidh mi an sàs anns an sgioba Twitter aig oifisean Afûk ann an Leeuwarden gus sùil a chumail air an taga-hais Frysk agus gus ath-thuitichean no retweets mar a chanas iad a dhèanamh. Tha mi cinnteach gum bi mi ag ionnsachadh bhon sgioba agus gum bi iad a thoirt deagh fhiosrachadh agus eolas thugam a thoir air ais gu Alba.

An uiridh rinn iad bhideo agus tha ùidh agam Vine a chleachdadh an turas seo. ‘S e inneal gu math ùr agamsa ach fheuch mi sin an-dè agus tha e gu math furasta a chleachdadh agus tha na fiomachean eile air an làrach lin gu math inntineach cuideachd. Tha iad na fiolmaichean glè ghoirid.

Cuideachd, an uiridh fhuair Afûk airgead a dhèanamh rannsachadh agus thàing sin gu chrioch ann am Màrt. Chaidh aithisg air sgrìobhadh sa phàipearean an seo agus bha ceann-naidheachd ann a leughadh: “Tha Twitter a’ cumail Frìoslannais beò”.

Nuair a tha daoine a’ faicinn Friòslannais ann an Tuit no post tha na cothroman nas fhearr a bhth a leantainn an còmhradh an am Frioslannais, agus mar sin cumail a chleachdadh an canan. Seo am priomh adhbhar a thòisich Praat Mar Fryske Twitterdei mar phroiseact. ‘S e cothrom a th’ ann air loidhne gus Frioslannais a chleachdadh. ‘S e iomairt glè mhath a th’ ann gu h-àraidh airson daoine nach eil mòran misneach an cànan a chleachdadh anns a’ chiad dol a-mach. A rèir Afûk, tha e fiù ’s nas fhearr nuair a tha riaghaltas, pàrlamaid is daoine ainmeil an sàs san latha gus misneach a thoirt agus a dh’fhàs dhan coimhearsnachd agus an cànan fhèin a bhrosnachadh.

Tha na meadhanan sòisealta cudromach an seo

‘S e subhachas a th’ ann am Fryske Twitterdei de chànan agus aithne-dearbh ann am meadhanan sòisealta. Tha an latha seo a’ toirt cothrom agus misneach do dhaoine a tha beagan  damacraich Frìoslannais a chleachdadh air meadhanan sòisealta gu h-àraidh nuair a chì iad gu bheil daoine ainmeil, companaidhean, riaghaltas agus pàrlamaid an sàs agus a’ gabhail pàirt san subhachasan.

Na h-òganaich agus rannsachadh ùr air cleachdadh de Fhrìoslannais air meadhanan sòisealta

Tha na meadhanan sòisealta rud mòr anns Na Tìrean Ìsle, mar a tha e ann an Alba, ach anns an sgìre seo – Frìoslann far a tha daoine a bruidhinn Frìoslnnais bho thùs, tha e nas cudromaiche. A rèir rannsachadh a rinn charaid agam, Lysbeth aig Fryske Akademy, tha ceithir fhichead sa h ochd deug as a cheud de oigridh a’ cleachdadh na meadhanan sòisealta (98%). Tha ceither fhichead sa sia as a cheud a’cleachdadh Facebook, Trì fichead sa sia deug as a cheud (76%) a’cleachdadh Twitter agus tha cithir fhichead sa coig deug as a cheud (95%) a’ cleachdadh Whats App.

Tha na h-oganaich a’ cleachdadh Frìoslannais air Twitter agus Facebook le fichead sa deich (30%) as a cheud de dhaoine òg agus leth-cheud as a cheud (50%) de oigridh a’ cleachdadh Whatsapp anns a Frìoslannais. Tha na h-oganaich a’cleachdadh Frioslannais air na meadhanan sòisealta nas motha na inbhiche eadar aois trichead and ceithread bliadhna dh’aois.

Là Twitter na Gàidhlig

Latha Twitter na Gàidhlig 01.05.2014

Thèid Là Twitter na Gàidhlig air a’chiad latha dhen Chèitean – ann an dà sheachdain. Leugh mi an-dè gum bi Mike Ruiseal pàirt a ghabhail. Tha sin gu math cudromach gu h-àraidh air sgàth gu bheil dìreach ceithir laithean às dèidh ’s e Latha Eòrpa a th’ ann. Tha mi a’ creidsinn gu bheil e gu math samhlaichail, gu h-àraidh nuair a tha mi an seo a’ cuidicheadh an sgioba Twitter Frìoslannais.

Bidh Pàrlamaid na h-Alba agus Alba Aosmhor pàirt a gabhail cuideachd. Bidh Oilthigh Dhùn Èideinn, Lèirsinn agus Sabhal Mòr Ostaig an sàs agus chuala mi bho cuideigein ann an Kuala Lumpar, Malaysia ag ràdh gum bi esan an sàs cuideachd.

‘S e amas an latha seo airson taga hais Gàidhlig a bhith a’ treandadh. Tha mi an dòchas gum biodh sin comasach. ‘S e deagh dhòigh a th’ ann a dhèanamh mothachadh na Gàidhlig anns an àrainneachd Twitter.

Bhiodh e math airson a h-uile duine ag èisteachd pàirt a gabhail san latha seo – fiù ’s na daoine ag ràdh nach eil ùidh aca, aig deireadh an latha, ’s e subhachas na Gàidhlig a th’ ann agus rudeigin spòrs.

Làrach-lìn: http://lanagaidhlig.wordpress.com/ agus #Gàidhlig

Lios MoChuda, na Gàidheil agus #Gàidhlig

Seo òraid a rinn mi an-uiridh aig Sabhal Mòr Ostaig ann an clas Saoghal na Gàidhlig:

’S e amas na h-òraid a thoirt gearr-chunntas eachdraidheil de Lios Mochuda agus a buntanas leis na Gàidheil agus an cànain. Tòisichidh mi le linn a’ Chàlbhain agus cleachdaidh mi sin a neartaich am beachd agam agus a ràinig aig dealbh de far a bheil sinn an-diugh a thaobh Gàidhlig anns a’ bhaile seo.

’S e baile beag agus seann sgìreachd a th’ann an Lios Mochuda, a’ suidheachadh sa dhùthaich faisg air Lannraig, ann an Dail Chluaidh, ann an Siorrachd Lannraig a Deas. Tha tri fichead sa chòig mìle ceàrnagach den tìr gu lèir ri faighinn anns an sgìreachd seo a tha cuartaichte le Cander Water, the Poniel, River Clyde agus Kype Water. Tha na h-aibhne Nethan a’ ruith tron a’ pharaiste bho thùs aig Nutberry Hill gu River Clyde aig Crossford.

Tha sluagh aice mu 13,000 [1] agus a rèir cunntas-sluaigh ann an 2001, bha ochd duine aig a bheil Gàidhlig a’ fuirich ann an Lios Mochuda.[2] Mar am faic sinn, dh’fhuirich daoine an seo airson linntean.

A thaobh an linn ro-eachdraidheil, a rèir eachdraiche ionadail, bha tuineachadh sgapte  ann an Lios Mochuda aig Linn na Cloiche.[3]Bha tursachan ann an Draffan – cho mòr ri Stonehenge, ach chan eil iad a’ seasamh an-diugh. Tha fianais àrc-eòlais ann bho Linn an Umha cuideachd bho àitichean ann an Lios Mochuda, ma dh’fhaoidte, le ainmean Gàidhlig. Mar eisimpleir, tha fianais de chàrn, dùn-cnuic agus tuineachadh aig Black Hill; bha àite-adhlaic ri fhaighinn aig Knocken; agus lorg cuideigin coire aig St. Bride’s Well. Fhuair cuideigin lorg ceann na tuaighe ann an Lios Mochuda cuideachd!

Tha am fianais seo a’ dearbhadh gun robh daoine a’ fuireach ann an Lios Mochuda agus a’ siubhail ris agus leis an sgìre; agus a rèir Barrett (1994), tha na seann thursachan aig Draffan a’ riochdachaidh àite glè chudromach a thaobh àiteachas agus fiù ’s creideamh. ’S e gnàthachadh a bh’ ann a bha a’ tachairt air feadh Eòrpa an Iar.[4]

A rèir Annals of Lesmahagow, thàinig na Cruithnich cuideachd agus bha iad a’ fuirich san sgìre seo aig an aon àm mar na Gàidheil agus na Ròmanaich. Co-dhiù, ’s e fiacham a th’ ann gun robh na Cruithnich a’ fuireach ann an Lios Mochuda oir chan eil fianais sam bith. A thaobh na Ròmanaich, tha fianais àrc-eòlais gu leòr air feadh an sgìre nas farsainge agus lorg cuideigin bonn-airgid na Gaille faisg air St. Bride’s Well. Tha seo a’ dearbhadh gun robh malairt ann an Lios Mochuda cuideachd, ’s mathaid gu bheil![5]

Tha mi cinnteach gun d’ thàinig a’ chiad Gàidheil air nan aon slighean agus staranan mar na Cruithnich agus na Ròmanaich; agus gun teagamh chleachd iad cùrsaichean dhen ceithir aibhnichean a tha ann mar gàrradh-crìche de Lios Mochuda.

Tha fios againn gu bheil Gàidheil a’ fuireach an seo oir ’s e Lios Mochuda an t-ainm a th’ air a’ bhaile mus do dh’ fhollaiseachd a’ chiad chlàr sgrìobhte agus mar sin tha ainm a’ bhaile a’ tighinn bho thùs bhon a’ Ghàidhlig. Thathar a chreidsinn gur e ainm Gàidhlig a th’ ann an Lios MoChuda, leis an t-ainm a’ tighinn bho seann naomh Naomh Malo – an aon naomh airson Lios Mor ann an Alba is Eireinn. Ach tha sgoilearachd eile a tha na bheachd gur e naomh eile Fhègu mar ann an Ecclefechan ach chan eil am beachd seo cho làidir.

Bha Lios Mochuda pàirt na slighean taisgealachd, gun teagamh, ach tha againn ri mòran rannsachadh dhèanamh an seo gu h-àraid air sgàth gu bheil slighean taisgealachd math a thaobh an eaconamaidh agus tourism an-diugh. Tha fios againn seo oir tàinig manaich Tironesian do Lios Mochuda ann an 1144 le taic bho Rìgh Daibhidh a h-Aon.

Nuair a thàinig na manaich, thogadh iad abaid agus mhathaich iad na h-apainnean. Thug agus tharraing iad creideamh ùr, cultar ùr agus cànain ùr. Aig an àm sin, bhiodh mhòr-chuid an sluaigh a’ bruidhinn sa Ghàidhlig ach bha mòran cànain eile mar Laidinn, Fleamais, Fraingis, Albais agus Beurla  a’ tighinn a-steach bhon abaid agus, gun teagamh, bhon Gearastan ann an Lannraig a chur Rìgh Daibhidh a h-Aon air dòigh. Ann an 1978, chaidh cladhach àrc-eòlais air thachairt. ’S e ‘The Dig’ an t-ainm a th’ air an àite seo an-diugh agus dh’ionnsaich a’ bhaile mòran mu dheidhinn eachdraidh na baile.

A thaobh creideamh sa bhaile, chan eil ach na draoidhean is manaich. Tha creideamh a’ cluich pàirt mòr ’s cudromach sa bhaile an-diugh cuideachd. Tha teampall ann far a bheil Hare Krishnas, dà eaglaisean – Eaglais na h-alba – agus Talla a’ Gheallaidh (Hope Hall). Chuala mi cuideachd gu bheil creideamh ann as a Chuimrigh san sgìre.

Tha ceangal nas motha aig Lios Mochuda gu Cuimrigh ge-tà! Sna 13mh linn sh’fhuirich Uilleam Uallas ann an Lios Mochuda aig taigh bhràthair athair aige. A rèir beul aithris, rachadh Uallas – a’ ciallachadh “bho Cuimrigh’ –do Lannraig bhon taigh seo, thairis nan mòintich is achaidhean airson saighdearan Sasannaich a spadadh!  Tha fios againn gu bheil Gàidhlig aig Uallas còmhla ri Laidinn, Fraingis is gun teagamh Beurla agus gu bheil mòran Gàidhlig san sgìre aig an àm sin.

A dhol air adhart chun a 18mh linn gu Linn Seumaisach, tha fios againn gu bheil Gàidheil timcheall mun cuairt Lios Mochuda air sgàth gu bheil cunntasan sgrìobhte ann an “Annals of Lesmahagow”. ’S urrainn dhuinn faicinn bhon cunntasan seo gu bheil gluasad ann bho coimhearsnachd fulangas na 13mh linn ge-tà. Tha e gu math soilleir gun robh sgaradh sa coimhearsnachd a thaobh creideamh agus bhiodh e fìor a ràdh gun do thòisich seo mu àm an Ath-leasachaidh anns an 16mh linn. Tha Lios MoChuda ainmeil airson ag iomairt is a’ sabaidean airson an Cùmhnant, bha mòran Cùmhnantaich an sin, le Daibhidh Steele am fear nas cliùitiche agus le mòran measail aig an t-sluagh. On 20.12.1686 When David Steel, 33, surrendered on conditions of quarter and fair trial in Edinburgh, Lt Crichton went against his word and ordered his dragoons to shoot him. They refused. He asked the infantry to shoot him, and they did. His infantry men were Highlanders.[6]

Co-dhiù, fiù ‘s an-diugh ann an Lios MoChuda, tha seann dhaoine fhathast mi- fhulangas agus tha iad na beachd fhathast gu bheil a bhith na Gàidheal agus cleachdadh na Laidinn an aon rud mar a bhith na Caitligeach (no Celt) no dìreach ‘eile / the Other’. Seo eisimpleir bho beul-aithris far am faic sinn moit airson tachartas an aghaidh na saighdearan Gàidhlig:

“There are in this parish a few relics of the “45”.  As a souvenir of the Rebellion,  Mr James Meikle, innkeeper, possesses a dirk, said to have been left at Milltown “by ane of the Highlanders”.  The inscription upon the blade is “IN TE DOMINE.”   In Mr McKirdy’s collection are a sword and pistol which were secured by an ancestor of Mr Scott, farmer at Auchlochan, in an encounter on the Broken Cross muir with three Highlanders, who attempted to deprive him of his “brogues”.   Tradition says that the Celts had been drinking at Douglas Mill Inn, after the retreat from Derby, when a party of farmers in the neighbourhood rode up to the door, declaring that their enemies were in persuit of them, and had reached Abington.  When the Highlanders were at Lesmahagow, a similar device was resorted to by announcing that their pursuers were at Douglas mill.  The artifice was successful, and it is said that a party of the Celts, who had prepared themselves a rude but substantial repast at Auchtykernel, by pouring the contents of a churn into a washing tub, and mixing it up with meal, barely left themselves time to partake of it in their haste to escape from their imaginary pursuers.”[7]

Co-dhiù, agus mar co-dhùnadh, le sin a ràdh, tha sinn an-diugh a-fuireach ann an linn didseatach far a bheil mòran lìonradh sòisealta ann agus far a bheil coimhearsnachdan fad nas fulangas air an fharsaingeachd. Chan eil sinn a’ fuireach ann an Dùthaich an-diugh, taing do Dhia, far a bheil sinn ag iarraidh mòran stuth buidheannaiche. Tha eachdraidh beothail aig Lios MoChuda, ach tha an t-àm ri teachd nas cudromaiche; agus  tha mi dhen bheachd gu bheil àite nas motha ann an Lios MoChuda agus Siiorrachd Lannraig a Deas agus àitichean eile sa Galldachd airson Gàidhlig a leasachadh.

Aig deireadh an latha tha Gàidhlig pàirt an eachdraidh Lios Mochuda agus cuideachd bha Gàidhlig ann bho am nan cian – fiu s gun robh cha robh ach ochd duine aig am na cunntas sluaigh mu dheireadh.

Nam bheachdsa, bu chòir do Ionad ùr fosgladh ann an Lios Mochuda far am bi clasaichean Gàidhlig is cùrsaichean a theagasg eachdraidh agus dualchas Lios Mochuda agus Alba. Agus carson nach dèan sinn sin. ‘S e fhathast baile is àite fhoghlam a th’ ann an Lios Mochuda dìrach mar a bha e roimhe airson linntean a bha seachad.

 

[1] Ekos Limited, Lesmahagow Village Centre Marketing and Events Strategy for South Lanarkshire Council, March 2012, d.2 http://www.lesmahagowdevtrust.com/resources/Lesmahagow+Marketing+$26+Events+Strategy$2C+EKOS$2C+March+2012.pdf [accessed 05.04.13]

[2] 0.22% a-mach a sluagh de 3685 http://www.scrol.gov.uk/scrol/browser/profile.jsp?profile=Population&mainArea=lesmahagow&mainLevel=Locality

[3] Robert McLeish, Lesmahagow Farmers Society: A Brief History (1803 – 2009), http://www.lesmahagowfarmerssociety.co.uk/history.asp [accessed 04.04.13]

[4] John C. Barrett. Fragments from Antiquity: An Archaeology of Social Life in Britain, 2900-1200 BC. Oxford and Cambridge, Massachusetts: Blackwell (1994:5)

[5] http://canmore.rcahms.gov.uk/en/site/46491/details/lesmahagow/

[6] http://www.mcsr.olemiss.edu/~mudws/family/lesmahagow.html

[7] http://www.lesmahagow.com/annals/04004.asp

Cliùthaich do chànan!

Òigridh Sgoil Ghàidhlig Ghlaschu

Thoiribh an aire gur e 28mh Giblean 2014 an ceann-ama

https://www.fuen.org/news/single/article/press-releasemilas-the-europe-wide-online-language-competition-on-facebook/

View original post